Piszą o dziejach Jawora nie możemy pominąć tematu księstwa jaworskiego. Około 1274 książę Bolesław Rogatka wydzielił swemu najstarszemu synowi Henrykowi V Grubemu południową część księstwa legnickiego obejmującą takie miasta jak Jawor, Bolków, Kamienna Góra, Jelenia Góra, Lubawka, Lwówek Śląski i Świerzawę, powiększoną w 1277 roku o okręg strzegomski. Tak powstało księstwo jaworskie. W 1278 roku (po śmierci ojca) Henryk V przekazał je (część tych ziem, gdyż bez Legnicy) swemu bratu, Bolkowi I Surowemu, zwanemu Jaworskim i Bernardowi Zwinnemu. W 1281 r. młodsi bracia dokonali podziału między sobą, tak że Bolko pozostał w Jaworze, a Bernard w dzielnicy lwóweckiej. Po bezpotomnej śmierci Bernarda w 1286 r. Bolko przejął całą wspomnianą dziedzinę. W 1289 roku Bolko I otrzymał od króla czeskiego Wacława II miasto Chełmsko Śląskie z przyległościami, wraz z czterema wsiami – Miszkowice, Kochanów, Dobromyśl i Kràlovec według działu wodnego. Znaczne powiększenie księstwa (de facto świdnicko-jaworskiego, a nowy twór polityczny ukonstytuował się poprzez zmianę tytulatury władcy z lwóweckiego na „fürstenberskiego” – związanego z zamkiem Książ) nastąpiło w 1290 roku. Za pomoc zbrojna udzieloną Henrykowi V Grubemu w walce o tron wrocławski Bolko zażyczył sobie południowych terenów księstwa wrocławskiego. Otrzymał więc Świdnicę, Dzierżoniów, Strzelin, Ziębice i Ząbkowice Śląskie. W 1295 roku udało się Bolkowi przyłączyć część ziem z księstwa nysko – otmuchowskiego (utracone w rok później wyrokiem sądu rozjemczego biskupa krakowskiego). W 1296 roku po śmierci Henryka V objął rządy opiekuńcze nad małoletnimi synami Henryka V we Wrocławiu. Jeszcze pod koniec swego życia udało mu się poszerzyć księstwo o Bolesławiec i Chojnów, oddając jednak drugi wymieniony ośrodek bratankom. W sumie powiększył obszar księstwa prawie trzykrotnie . Otoczył kamiennymi murami wiele miast, oraz wybudował liczne zamki na granicy z Czechami. 9 listopada 1301 roku zmarł Bolko I, twórca potęgi księstwa jaworskiego i świdnickiego, przez potomnych nazwany „corona Silesia” (korona Śląska), najwybitniejszy spośród śląskich Piastów swojej epoki. Pozostawił po sobie trzech małoletnich synów: Bernarda, Henryka i Bolka. W ich imieniu rządziła matka Beatrycze i jej brat Hermann, margrabia brandenburski.

W 1307 roku pełnoletniość osiągnął Bernard, który odtąd razem z młodszymi braćmi sprawował rządy. W 1312 nastąpił podział księstwa. Z ojcowskiej spuścizny Bernard wyodrębnił dzielnicę jaworską, którą przeznaczył dla Henryka I, zwanego później jaworskim. Obejmowała on okręgi Lwówka, Bolesławca i Jeleniej Góry. W 1322 roku z dzielnicy świdnickiej odłączono dla Bolka okręg ziębicki. W 1316 roku Henryk poślubił Agnieszkę, córkę króla czeskiego Wacława II i Ryksy Elżbiety, córki Przemysława II, króla Polskiego.

Zachodnia część księstwa graniczyła z Łużycami, co miało zdaniem badaczy wpływ na jego politykę. Stąd większe zainteresowanie Henryka i sprawami Czech, Łużyc i Brandenburgii niż problemami ogólnośląskimi i polskimi. W 1316 roku przy współudziale czeskich panów de Lippa zdobył okręg Hradec Kralove (wraz z Dvůr Kràlové wniesione zapewne w wianie przez Agnieszkę, choć jest to hipoteza kontrowersyjna, gdyż niektóre źródła czeskie wskazują, iż majątki te były bez przerwy w posiadaniu czeskich możnych). W 1319 roku zdobył Zgorzelec i opanował część Górnych Łużyc. Jednak pod naciskiem Jana Luksemburskiego musiał z części z nich zrezygnować, zachowując dla siebie Zgorzelec, okręgi Żytawy (ob. Zittau), Lubania i Kwisy (ze wszystkich musiał zrezygnować w 1337 r.!1). Od 1319 roku włączył się do walki o Brandenburgię. W tym samym roku zawarł sojusz z księciem pomorskim Warcisławem IV. To dzięki niemu udało mu się zdobyć Ziemię Lubuską i część Dolnych Łużyc z miastami Żary, Przewóz, Frankfurt n. Odrą. W 1320 roku kupił górnołużycki okręg miasta Bernstadt i włączył do księstwa posiadłości klasztoru Marienstern. W latach 20-tych sytuacja polityczna i militarna Henryka była zła. Pod silną presją, doszło 3 maja 1329 roku do zawarcia umowy, na mocy której Henryk zrzekł się Zgorzelca za określoną sumę i dożywotnie posiadanie okręgu Trutnova. Za zachowanie neutralności w wojnie w 1336 roku otrzymał w lenno ks. głogowskie. W związku jednak z ujawnieniem obietnicy złożonej przez Jana Luksemburczyka Henrykowi V Żelaznemu dotyczącej przekazania w lenno ks. głogowskiego Henryk przystąpił w 1345 roku do obozu świdnicko - polskiego. W wyniku bezdzietnej śmierci ks. Henryka I Jaworskiego w 1346 roku, jego kuzyn ks. Bolko II Świdnicki został- na mocy umowy o dziedziczeniu - władcą Księstwa Jaworskiego. Powstał twór polityczny, który przyjęło się nazywać „ Księstwo Jaworsko - Świdnickie” (lub Świdnicko - Jaworskie). Miało ono dwie równorzędne stolice - w Jaworze i w Świdnicy, które posiadały odrębne kancelarie oraz administracje. Księstwo owo szczyci się tym, że ze wszystkich księstw śląskich zachowało najdłużej niezależność. W 1392 r. przeszło pod panowanie Czech a miejscem gdzie urzędował starosta królewski był Jawor, co dodatkowo wzmacnia jego ówczesną pozycję. Granice Księstwa Jaworskiego nie uległy zmianie i pod tą nazwą stało się okręgiem administracyjnym obejmującym podokręgi Lwówka, Bolesławca i Jeleniej Góry - aż do pruskich reform administracyjnych w poł. XVIII w.

(Powyższy tekst został skonsultowany z Wydziałem Historii Uniwersytetu Wrocławskiego. Dziękujemy za pomoc p. dr. Dagmarze Adamskiej)

Kalendarium Księstwa Jaworskiego

I Księstwo Jaworskie

1274 (lub 1277) wydzielenie Księstwa Jaworskiego ze składu Księstwa Legnickiego. Władcą zostaje Henryk V Gruby.

1278 władcą zostaje Bolko I Jaworski

1291 przyłączenie Świdnicy, Dzierżoniowa, Strzelina i Ziębic. Powstanie księstwa świdnicko – jaworskiego. Bolko I zmienia tytuł na świdnicko – jaworski (na władcę furstenberskiego!).

II Księstwo Jaworskie

1301 - 1312 regencję w księstwie sprawuje księżna wdowa Beatrycze, matka małoletnich Bernarda II, Henryka I i Bolka II Ziębickiego.

1346  trony jaworski i świdnicki obejmuje Bolko II Mały.

1368  po śmierci Bolka II rządy obejmuje księżna-wdowa Agnieszka Habsburżanka.

1385 rządy w Jaworze w imieniu leciwej księżnej obejmuje czeski starosta Benesz z Choustnika.

1392  po śmierci Agnieszki księstwo zostaje bezpośrednio włączone do Czech. Od tego czasu zarządzane jest przez królewskich starostów.